ΟΤΑΝ Η ΑΠΛΥΣΙΑ ΚΑΙ ΒΡΩΜΑ ΘΕΩΡΗΘΗΚΑΝ ΩΣ ΥΓΕΙΑ!

Την Κυριακή παρακολούθησα μια πολύ ενδιαφέρουσα ξενάγηση στην έκθεση του Κυκλαδικού Μουσείου ΙΑΣΙΣ. Υγεία, Νόσος, Θεραπεία από τον Όμηρο στον Γαληνό που περιλαμβάνει σχεδόν 300 αρχαία αντικείμενα από 41 μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού. Μεταξύ άλλων αντικείμενα ταξίδεψαν από το Βρετανικό Μουσείο, το Λούβρο και τα Μουσεία του Καπιτωλίου στην Ρώμη. Η έκθεση χωρίζεται σε τρεις ενότητες: Υγεία, Νόσος, Θεραπεία, και καλύπτει το χρονικό διάστημα περίπου από το 1200 π.Χ. έως τον 3ο αιώνα μ.Χ.

Στην έκθεση αυτή διαπιστώνει κανείς την σημασία που έδιναν οι αρχαίοι στην καθαριότητα του  σώματος και γι΄αυτό όλα τα μεγάλα ελληνικά Γυμνάσια και οι παλαίστρες είχαν δεξαμενές νερού για το πλύσιμο των νέων μετά την άσκηση ,  δεξαμενές επίσης υπήρχαν στα Ασκληπιεία για θεραπευτικούς σκοπούς, ενώ περισσότερες ήταν εκείνες που λειτουργούσαν ως λουτρά.

Στην Αρχαία Ολυμπία βρέθηκε τον 19ο αιώνα η αρχαιότερη πισίνα της Ιστορίας του 5ο αιώνα π.Χ. πλησίον του Κλαδέου ποταμού  με διαστάσεις που  πλησιάζουν  τις διαστάσεις μιας σύγχρονης ολυμπιακής πισίνας προπονήσεων.(μήκος 24 μ., πλάτος 16 μ. και βάθος 1,60 μ.)  

Η συνήθεια αυτή διατηρήθηκε και επεκτάθηκε και στους ρωμαϊκούς χρόνους με τα  βαλανεία, δημόσια και ιδιωτικά, με πισίνες θερμού και ψυχρού νερού (tepidarium, caldarium, frigidarium) και με ταυτόχρονη ανάπτυξη των αφοδευτηρίων και των αποχετευτικών δικτύων όπως πχ μπορεί να δεί κανείς στις φωτογραφίες από το μετρό του Ευαγγελισμού ή από τα δημόσια αφοδευτήρια στην Έφεσο ή ακόμα και από τις σχετικές φωτογραφίες που έχω βάλει στο ποστ μου από την Λιβύη  Γ΄LEPTIS MAGNA- Η ΠΟΛΗ ΠΟΥ ΣΩΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΜΜΟ.

Στο Βυζάντιο τα δημόσια λουτρά και οι θέρμες ήταν μέρος της καθημερινής ζωής. Ήταν οργανωμένα σε συντεχνίες και περιελάμβαναν ατμόλουτρα, μπάνια, κρασιά, φαγητά και κρεβάτια. 

Στην οθωμανική αυτοκρατορία η βυζαντινή παράδοση με τις θέρμες επιβίωσε με τη μορφή των χαμάμ.

 Στη Δύση του 15ου αιώνα ιδιωτικό λουτρό συνόδευε τα γλέντια των πλουσίων. Οι δούκες και οι κόμες συνδύαζαν τα επίσημα δείπνα με μπάνια μακράς διαρκείας.

 Από το 16ο όμως αιώνα τα πράγματα άλλαξαν. 

Επιστρέφοντας οι Σταυροφόροι στην Ευρώπη από την Τουρκία και τον Αραβικό κόσμο δημιούργησαν στον λαό την εντύπωση πως τα δημόσια λουτρά προκαλούν διάφορες ασθένειες μεταξύ των οποίων τη σύφιλη και τον Μαύρο Θάνατο (την πανούκλα) οι οποίες  μπορούν να μπουν στο σώμα καθώς το ζεστό νερό ανοίγει τους πόρους.
Ταυτόχρονα και οι ηθικολόγοι θεωρούσαν διαφθορά τα δημόσια λουτρά.
 Η αντίληψη αυτή εξαπλώθηκε στην μεσαιωνική Γερμανία και την Ελβετία, καθώς και τη Φλωρεντία, το Παρίσι και σε μικρότερο βαθμό στο Λονδίνο.

Το 1538 ο Φραγκίσκος ο Α΄ στην Γαλλία και το 1546 ο Ερρίκος ο  8ος.στην Αγγλία έκλεισαν τα δημόσια λουτρά.
Διόλου τυχαία λοιπόν το λουτρό συνδέθηκε μ’ ένα μακρύ κατάλογο παρενεργειών: έγινε εχθρός των νεύρων και των συνδέσμων και κατηγορήθηκε ότι σκοτώνει τα έμβρυα μέσα στη μήτρα. 
Ο Βάκωνας το παράκανε όταν απαίτησε να πλένονται «μέσα σε ουσίες παρόμοιες μ’ εκείνες της σάρκας και του σώματος», όπως έγραψε το 1623. 

Σύμφωνα με σχολαστικές σημειώσεις του ιατρού των ανακτόρων Jean Héroard,  ο νεαρός Λουδοβίκος XIII, που γεννήθηκε το 1601,πλύθηκε για πρώτη φορά σε ηλικία 7 ετών.

Παρά το ότι τον Μεσαίωνα  υπήρχαν δύο είδη σαπουνιού, το άσπρο και το μαύρο, οι συνθήκες υγιεινής χειροτέρεψαν δραματικά λόγω των όσων προαναφέρθηκαν.

Για το πλύσιμο των δοντιών χρησιμοποιούσαν κοράλι και κόκκαλα σουπιάς.

Αντί για σαμπουάν χρησιμοποιούσαν ένα μείγμα από τη στάχτη της φτέρης, κληματόβεργες και το ασπράδι του αβγού, ενώ μετά τις Σταυροφορίες ξεκίνησε και η μόδα της αποτρίχωσης με ένα μείγμα άσβηστου ασβέστη, λιωμένο φασόλι, ούρα και αρσενικό.

Το 16ο και 17ο αιώνα πίστευαν πλέον ότι το νερό μπορούσε να εισβάλει στο σώμα, δοξασία που έκανε το μπάνιο βλαβερό. Το ζεστό νερό πίστευαν επίσης ότι αδυνατίζει τα όργανα επειδή εξέθετε τους ανοιχτούς πόρους στους ανθυγιεινούς αιθέρες!. 

Οι ευγενείς έτριβαν σχολαστικά το πρόσωπό τους με αρωματισμένα πανιά και αντί για λούσιμο προσπαθούσαν να βγάλουν   την λίγδα με πούδρα και πίτουρο.

Αντιθέτως, η καθαριότητα του ασπρόρουχου ήταν περίτρανη απόδειξη κοινωνικής ανωτερότητας. Η περιορισμένη χρήση του πρόδιδε ανέχεια, ενώ η συχνή αλλαγή του ήταν ένδειξη ευμάρειας. Έτσι αντί για το σώμα έπλεναν τα ασπρόρουχα. Το 1767 ο Γάλλος βαρόνος Σομπέρ άλλαζε πουκάμισο και κολάρο κάθε μέρα, σύμφωνα με τους κανόνες της καλής συμπεριφοράς, αλλά σώβρακο κάθε τέσσερις εβδομάδες. Οι φτωχοί δεν έπλεναν ούτε τα ρούχα τους. Οι περισσότεροι δεν είχαν να αλλάξουν το μοναδικό τους πουκάμισο από ευτελές κανναβόπανο, το οποίο σπανίως έπλεναν στο ποτάμι.

Τον 17ο αιώνα, πίστευαν ότι τα σεντόνια είχαν ειδικές ιδιότητες που τους επιτρέπουν να απορροφούν  τον ιδρώτα από το σώμα. Οι κύριοι είχαν μια ντουλάπα γεμάτη από ωραίες λινές ή από φανέλα  μπλούζες, για μια καθημερινή αλλαγή. Ο Ρακίνα και ο Μολιέρος είχαν από 30  ο καθένας.

 Οι ευγενείς του 17ου αιώνα πλένονταν μία φορά κάθε τέσσερις με πέντε μήνες και στις αρχές του 18ου αιώνα δεν πλένονταν καθόλου. Οι μοναδικές περιπτώσεις που το λουτρό επιβαλλόταν ήταν ως θεραπεία, αφού είχαν γίνει σχολαστικές προετοιμασίες όπως καθαρτικό και κλύσμα από το προηγούμενο βράδυ.
Τα μόνα που έπλεναν ήταν τα χέρια και το στόμα.

Ο Βασιλιάς Ήλιος Λουδοβίκος ΙΔ’, ο οποίος είχε κάνει δύο μπάνια στην ζωή του, μετά  από  υπόδειξη των γιατρών του,  δεν ήθελε να ξαναδοκιμάσει τη ζοφερή αυτή εμπειρία. (στην  γελοιογραφία ο Λουδοβίκος)
Ένας Ρώσος πρεσβευτής στη Γαλλία έχει σημειώσει  ότι "ο μεγαλειότατος βρώμαγε σαν ένα άγριο ζώο", πολλές δε φορές και ο ίδιος ο βασιλιάς άνοιγε ένα παράθυρο για να μπορέσουν οι αυλικοί του να αντέξουν την βρώμα του!

Πάντως και η Ισαβέλλα  I της Ισπανίας είχε παραδεχτεί ότι και αυτή δύο μόνο φορές είχε πλυθεί στην ζωή της. Όταν γεννήθηκε και την ημέρα του γάμου της!
Στην Αγγλία, η Ελισάβετ  I λουζόταν μόνο μία φορά το μήνα και ο Ϊάκωβος I, ο διάδοχός της, φαίνεται ότι έπλενε μόνο τα δάχτυλά του.

Ήταν δε τόση η φοβία που είχε δημιουργηθεί για το πλύσιμο ώστε όταν ο βασιλιάς της Γαλλίας  Ερρίκος Δ΄ έμαθε πως ο Δούκας de Sully είχε κάνει ένα μπάνιο ,του έστειλε ένα μήνυμα να μην κυκλοφορήσει έξω γιατί έτσι θα έθετε σε κίνδυνο την υγεία του και γι΄αυτό τον λόγο θα τον επισκεπτόταν ο ίδιος στο σπίτι του στο Παρίσι!

Ο Ερρίκος Δ΄ήταν γνωστό ότι βρωμούσε από ιδρωτίλα,από τους σταύλους,από ποδαρίλα και από το σκόρδο που έτρωγε!

Με αυτές λοιπόν τις αντιλήψεις δεν είναι περίεργο πως  φτάσανε στην Ευρώπη να υπάρχει ολόκληρο ανάκτορο, όπως οι Βερσαλλίες,  στις οποίες πραγματική τουαλέτα είχε μόνο ο Βασιλιάς. η Βασίλισσα (αυτή της φωτογραφίας) και ο Δελφίνος και αυτός μετά το 1768.
Σε όλο το ανάκτορο υπήρχαν περίπου 300  commode δηλαδή καθίσματα με καθίκια από κάτω, αριθμός τελείως ανεπαρκής για τον κόσμο που υπήρχε εκεί.

Θυμάμαι ακόμα την κατάπληξη που ένιωσα όταν την πρώτη φορά που βρέθηκα εκεί, ο ξεναγός μας μίλησε για το "πήδημα του πρεσβευτή" δηλαδή το σάλτο που έδιναν οι πρεσβευτές από την άμαξα στην πόρτα του κτηρίου για να αποφύγουν την πιθανότητα να τους έρθει από κανένα παράθυρο στο κεφάλι το περιεχόμενο κάποιου καθικιού καθώς οι υπηρέτες τα άδειαζαν από τα παράθυρα!

Αυτό το είχε πάθει ακόμα και η Μαρία Αντουανέττα, πριν γίνει βασίλισσα, ενώ περνούσε από μια εσωτερική αυλή με την κουνιάδα της κόμισσα de Provence.
Την έντονη  βρώμα που υπήρχε στις Βερσαλλίες την αύξαναν και τα πολυάριθμα κατοικίδια των ευγενών που κυκλοφορούσαν εκεί, αλλά και άτομα όπως η μισητή στους υπηρέτες πριγκίπισσα d'Harcourt (1622-1701) που κατούραγε περπατώντας και αυτοί αναγκάζονταν να καθαρίζουν στο πέρασμα της!

Το πρόβλημα της βρώμας είχε γίνει  τόσο οξύ ώστε ο Λουδοβίκος  XIV έθεσε τον  κανόνα σύμφωνα με τον οποίο οι διάδρομοι  να καθαρίζονται  μία φορά την εβδομάδα από περιττώματα και βρωμιές.

Όλη αυτή η βρώμα είχε και ένα καλό!

Προκάλεσε την δημιουργία και την ανάπτυξη της αρωματοποιίας, γιατί με τα αρώματα προσπαθούσαν να καλύψουν την δυσοσμία.
Το μπάνιο άρχισε να διαδίδεται με αργούς ρυθμούς από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, ως πράξη πολυτέλειας για τις εύπορες τάξεις, με τη μορφή ενός τονωτικού κρύου λουτρού. Η σημερινή αντίληψη περί υγιεινής με τα καθημερινά μπάνια είναι ακόμα αδιανόητη. Ακόμα και οι κυρίες, οι οποίες θεωρούνταν φανατικές λάτρεις του μπάνιου, έκαναν μόνο δύο με τρία λουτρά το χρόνο. Εξάλλου η καθαριότητα ανήκε στις παστρικές, τις πόρνες.
Παστρικές έλεγαν ακόμα και μετά την μικρασιατική καταστροφή οι γηγενείς τις γυναίκες που είχαν έρθει από την Σμύρνη γιατί εκεί αυτές είχαν μάθει να πλένονται!