ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΩΣ ΑΥΤΕΣ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟΥΣ ΑΝΕΜΒΟΛΙΑΣΤΟΥΣ.

 Ένα πολύ σημαντικό άρθρο για το ποιες είναι οι γνωστικές προκαταλήψεις που έχουν όσοι μέχρι στιγμής δεν έχουν εμβολιαστεί, έχουν γράψει η ψυχολόγος κυρία Ελενα-Ιωάννα Ναζλίδου, MSc Γνωστικής Ψυχολογίας και Νευροψυχολογίας και ο καθηγητής Ψυχιατρικής στο ΑΠΘ κ. Βασίλειος-Παντελεήμων Μποζίκας με τίτλο,
Εμβολιασμός : Πώς οι γνωστικές προκαταλήψεις τον επηρεάζουν
Η παραπάνω φωτογραφίες είναι από την πρόσφατη σύναξη στο Σύνταγμα που διοργάνωσε ο καρδιολόγος ιατρός μεν, αλλά αντιεμβολιαστής(!) Φαίδων Βοβόλης αλλά και από αντίστοιχη στην Μαδρίτη.

Βέβαια ίσως ήταν δικαιολογημένη η φοβία των ανθρώπων για κάτι το πρωτόγνωρο όταν εμφανίστηκε  το πρώτο εμβόλιο κατά της ευλογιάς το 1802, όπως αποτυπώνεται στην γνωστή γελοιογραφία  «Το αγελαδοσημάδι», στην οποία αναφέρονται και οι συγγραφείς του άρθρου, αλλά παρά τα εμφανώς ουσιαστικά αποτελέσματα του εμβολιασμού, βλέπουμε ότι οι φοβίες διατηρούνται πάνω από 100 χρόνια μετά, είτε σε γελοιογραφίες  είτε σε συγκεντρώσεις κατά του υποχρεωτικού εμβολιασμού, όπως αυτή στο Τορόντο το 1919. 

Στο κείμενο οι υπογραμμίσεις είναι δικές μου.   

  

Η χώρα μας το τελευταίο εξάμηνο διεξάγει έναν αγώνα δρόμου εμβολιασμών κατά του COVID-19, ώστε σύντομα να επιτευχθεί το πολυπόθητο τείχος ανοσίας. Αν και τα ποσοστά συμμετοχής ανά ηλικιακή ομάδα στους εμβολιασμούς φαίνονται να είναι ενθαρρυντικά, ένα ποσοστό πολιτών συνεχίζει να εκφράζει δισταγμό ως προς τον εμβολιασμό του. 
Η διστακτικότητα άλλωστε για ένα καινούργιο εμβόλιο είναι ένα φαινόμενο που πάει αιώνες πίσω, καθώς διάφορα εμβόλια στο πέρασμα των χρόνων αντιμετωπίστηκαν με καχυποψία ή ακόμα και με πλήρη απόρριψη. Χαρακτηριστική είναι η γελοιογραφία του Τζέιμς Γκιλρέι (1802) με τίτλο «Το αγελαδοσημάδι», η οποία αποτυπώνει τη στάση των Αγγλων ως προς το εμβόλιο του Εντουαρντ Τζένερ κατά της ευλογιάς.
Φοβάμαι γιατί….
Η επιχειρηματολογία των «διστακτικών» για τα συγκεκριμένα εμβόλια είναι εκτενής και συχνά περιλαμβάνει δηλώσεις όπως «φοβάμαι να κάνω το εμβόλιο γιατί είναι καινούργιο και δεν ξέρω τι θα προκαλέσει στον οργανισμό μου μετά από χρόνια», «φοβάμαι να το κάνω γιατί κυκλοφόρησε γρήγορα και δεν έχει δοκιμαστεί επαρκώς» ή «φοβάμαι γιατί προκαλεί θρομβώσεις».
Αν και οι πληροφορίες αυτές είναι χρήσιμες, αδυνατούν να εξηγήσουν το πώς διαμορφώνονται συγκεκριμένες πεποιθήσεις και στάσεις, μέσω των οποίων επί της ουσίας απορρίπτονται τα υπάρχοντα επιστημονικά δεδομένα που συνηγορούν υπέρ της αποτελεσματικότητας και της ασφάλειας των εμβολίων. Αν και η παραπληροφόρηση σαφώς συμβάλλει στη διαμόρφωση τέτοιων στάσεων, είναι πολύ σημαντικό να αναζητηθούν οι αυτόματες γνωστικές διεργασίες που ενεργοποιούνται και οδηγούν σε αυτό και που ονομάζονται «γνωστικές προκαταλήψεις».
Οι γνωστικές προκαταλήψεις αναφέρονται σε συστηματικά λάθη που κάνουμε όταν σκεφτόμαστε χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε. Καθώς στην καθημερινότητά μας προσλαμβάνουμε μεγάλο όγκο πληροφοριών, οι γνωστικές προκαταλήψεις είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειας που κάνει ο εγκέφαλός μας να απλοποιήσει την επεξεργασία τους. Και ενώ αυτό είναι μια προσαρμοστική διαδικασία, πολύ συχνά μας οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα και επιβλαβείς αποφάσεις, καθώς δεν βασιζόμαστε σε ξεκάθαρες αποδείξεις για μια κατάσταση. Όσο και αν θέλουμε να πιστεύουμε ότι είμαστε αντικειμενικοί, ιδιαίτερα κάτω από συνθήκης αβεβαιότητας και υψηλού stress, μέσω των γνωστικών μας προκαταλήψεων δημιουργούμε τη δική μας υποκειμενική πραγματικότητα, φιλτράροντας τις πληροφορίες μέσα από προϋπάρχουσες πεποιθήσεις μας. Οι πολλαπλές πιέσεις που βιώνει κανείς κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας δημιουργεί γόνιμο έδαφος για γνωστικές προκαταλήψεις.
Η λίστα των προκαταλήψεων
Ένα παράδειγμα γνωστικής προκατάληψης που μπορεί να συμβάλει στη διστακτικότητα για τα εμβόλια κατά του COVID-19 είναι η «προκατάληψη της παράλειψης». Πρόκειται για την τάση βάσει της οποίας προτιμάμε μια κακή συνέπεια να προέρχεται από το γεγονός ότι δεν κάναμε κάτι παρά να είναι το άμεσο αποτέλεσμα μια ενέργειάς μας. Στην προκειμένη περίπτωση, δίνουμε μεγαλύτερη βαρύτητα στις ανεπιθύμητες ενέργειες που μπορεί να προκαλέσει το εμβόλιο και παραλείπουμε να σκεφτούμε τις συνέπειες που μπορεί να έχει στην υγεία μας ο μη εμβολιασμός.
Παρομοίως πολλές φορές λειτουργούμε βάσει της «προκατάληψης αποφυγής της αβεβαιότητας», δηλαδή της τάσης να αποφεύγουμε επιλογές για τις οποίες λείπουν πληροφορίες. Προτιμάμε δηλαδή την επιλογή γνωστών κινδύνων και πιθανοτήτων έναντι άγνωστων, ακόμη και αν οι άγνωστες πιθανότητες ενδέχεται να λειτουργούν προς συμφέρον μας.
Την απόφασή μας να εμβολιαστούμε ή όχι μπορεί επίσης να επηρεάσει η «προκατάληψη της επιβεβαίωσης», δηλαδή η ασυνείδητη τάση να αναφέρουμε, να συγκρατούμε και να χρησιμοποιούμε τις πληροφορίες που στηρίζουν τις υπάρχουσες απόψεις μας. Ταυτόχρονα, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, αγνοούμε πληροφορίες, όσο ισχυρές ή έγκυρες και αν είναι αυτές, που αντιτίθενται στα «πιστεύω» μας. Η ευκολία με την οποία πληροφορίες για τα εμβόλια μπορούν να αναζητηθούν στο Διαδίκτυο βοηθά την προδιάθεση επιβεβαίωσης να διαδραματίζει έναν σημαντικό ρόλο στην απόφασή μας για τον εμβολιασμό και γενικότερα σε θέματα υγείας. Εάν λοιπόν εξαρχής διατηρούσαμε μια επιφύλαξη ως προς την ασφάλεια των εμβολίων, θα αναζητήσουμε πληροφορίες που θα επιβεβαιώνουν ότι τα εμβόλια δεν είναι ασφαλή.
Ακόμη, η «προκατάληψη της διαθεσιμότητας», δηλαδή η τάση να παίρνουμε αποφάσεις με βάση τις πληροφορίες που έρχονται πρώτες ή πιο εύκολα στο μυαλό μας, μπορεί να καθορίσει την απόφασή μας. Αν ένα γεγονός έρχεται στο μυαλό εύκολα, θεωρούμε ότι αυτό είναι πιο πιθανό να συμβεί. Ενώ τα περιστατικά σοβαρών ανεπιθύμητων ενεργειών που έχουν αναφερθεί μετά τον εμβολιασμό είναι εξαιρετικά λίγα, αναπαράγονται πολύ από τα μέσα ενημέρωσης με αποτέλεσμα να έρχονται πρώτα στη σκέψη μας. Εν αντιθέσει, δεν θα δούμε να αναπαράγεται ο αριθμός των εμβολιασμών που ολοκληρώθηκαν χωρίς προβλήματα, καθώς δεν αποτελούν «είδηση». Αυτό, μέσω της «προκατάληψης της διαθεσιμότητας» μας κάνει να εκτιμάμε λανθασμένα την πιθανότητα εμφάνισης σοβαρών ανεπιθύμητων ενεργειών.
Θρέφοντας τους φόβους μας
Ένα επιχείρημα που ακούγεται αρκετά συχνά από νεαρής, κυρίως, ηλικίας άτομα είναι το ότι δεν κρίνουν αναγκαίο τον εμβολιασμό τους καθώς είναι καθ’ όλα υγιείς, επομένως ακόμα και αν προσβληθούν από COVID-19 θα νοσήσουν ήπια ή και καθόλου. Σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε για τον ιό, αυτό φυσικά δεν ισχύει. Ως εκ τούτου, πίσω από αυτό το επιχείρημα κρύβεται η «προκατάληψη της αισιοδοξίας», η οποία αναφέρεται στην τάση να εκτιμάμε ότι είναι πιο πιθανό σε εμάς απ’ ό,τι σε άλλους να συμβούν θετικά γεγονότα.
Η λίστα των γνωστικών προκαταλήψεων που επηρεάζει τις αποφάσεις μας είναι μεγάλη. Όσοι παραμένουν διστακτικοί ως προς τον εμβολιασμό κατά του COVID-19, ας λάβουν υπ’ όψιν τους την παρουσία τους και την επίδρασή τους στη σκέψη τους και ας σταθούν απέναντί τους κριτικά.
 Όσοι εμβολιάστηκαν και προσπαθούν να πείσουν τους συγγενείς ή τους φίλους τους ας έχουν υπ’ όψη τους ότι μέσω της «προκατάληψης της αντίδρασης» συχνά πράττουμε το αντίθετο από αυτό που οι άλλοι μας προτρέπουν, ερμηνεύοντάς το ως την ανάγκη να νιώθουμε ελεύθεροι για τις επιλογές μας. Χρήσιμο θα ήταν να ψάξουν μαζί τους τις γνωστικές τους προκαταλήψεις οι οποίες συντηρούν τους φόβους τους.