ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΖΑΒΑΡΑΣ -ΑΥΤΗ ΤΗ ΦΟΡΑ ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΔΕΝ ΕΦΥΓΕ ΑΠΟ ΤΑ ΚΥΘΗΡΑ

Την περασμένη Δευτέρα πέθανε ο ψυχίατρος, ψυχαναλυτής και ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Θανάσης Τζαβάρας και κηδεύτηκε με πολιτική κηδεία, σύμφωνα με την επιθυμία του.

Στο ξόδι του η ξαδέλφη μου, που τον είχε σαν πραγματικό της αδελφό, γράφει  για την κηδεία:

Ήταν οι άνθρωποι μόνον που συνιστούσαν το τελετουργικό αυτής της ταφής, η ατελείωτη ουρά των ανθρώπων που τον συνόδεψαν. Οι ψίθυροι, τα λουλούδια τους, τα δάκρυά τους. Και τα λόγια που του είπε ο φίλος και συνάδελφός του Γιώργος και η Ελένη πάνω από το φέρετρό του, πριν τον σκεπάσει το χώμα. Η Λίζα καθιστή δίπλα στον τάφο, άφωνη. Τα παιδιά του ψύχραιμα , σαν κι αυτόν σε τέτοιες στιγμές, του τα είχαν πει όλα …Ο καφές μετά,  μέσα και έξω από την αίθουσα, απ’όπου δεν έλεγαν να φύγουν…Ο μεσημεριάτικος ήλιος του χειμώνα έλαμπε!

Όπως είπε μία φίλη: «Ητανε παθιάρης, με ένα πολύ ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων». Η σφραγίδα που άφησε  ήταν όλα αυτά  που είχε δώσει στους ανθρώπους. Για ορισμένους ήταν σωσίβιο ζωής, για άλλους μεγάλο «κεφάλαιο».

Όπως επισημαίνει  ο καθηγητής Πολιτικών Επιστημών, ΑΠΘ Γιάννης Σταυρακάκης για τον Θανάση Τζαβάρα ως επιστήμονα:

 Πρωτοστάστησε στην καταξίωση του φροϋδικού και του λακανικού λόγου, συμμετέχοντας σε όλες τις προσπάθειες εκκίνησης και στήριξης σχετικών πρωτοβουλιών (σεμιναριακών, εκδοτικών κ.λπ.) που πραγματοποιήθηκαν στον ελληνικό χώρο τις τελευταίες δεκαετίες. Υπήρξε από τους εμψυχωτές της δεύτερης γενιάς ψυχαναλυτών που, μετά τη μάλλον άδοξη προσπάθεια της πρώτης γενιάς (Εμπειρίκος, Κουρέτας, Ζαβιτσιάνος) υπό την αιγίδα της Μαρίας Βοναπάρτη, θα επιτύχουν την εδραίωση ενός ακμαίου ψυχαναλυτικού πεδίου στον ελληνικό χώρο.

(Σχετικά για την Βοναπάρτη γράφω στο ποστ μου: ΜΑΡΙΑ ΒΟΝΑΠΑΡΤΗ γ΄ ΟΙ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ)

Σήμερα όμως δεν έχω σκοπό να γράψω για το επιστημονικό έργο που άφησε πίσω του ο Τζαβάρας.Γι΄αυτό έχουν μιλήσει άλλοι πιο κατάλληλοι από εμένα. Για όσους ενδιαφέρονται ένα συνοπτικό βιογραφικό του και η εργογραφία του υπάρχουν εδώ.

Προτιμώ να γράψω για τον άνθρωπο που γνώρισα και να σας δώσω μια εικόνα του, μέσα από κείμενα άλλων η δικά του αλλά και από  συνεντεύξεις του.

Ήδη στο παρόν ιστολόγιο έχω γράψει στο παρελθόν σχετικά για ένα βιβλίο του Τζαβάρα το  ΑΓΑΠΗΤΕ ΑΔΕΛΦΕ ΒΑΣΙΛΕΙΕ που όπως γράφω:

 ..δεν έχει να προσφέρει τίποτα στην επιστήμη ή την λογοτεχνία.

Είναι όμως ένα βιβλίο που θα μπορούσες να το χαρακτηρίσεις κατάθεση ψυχής γιατί ουσιαστικά είναι ένας φόρος τιμής σε μια γενιά που χάθηκε αλλά συγχρόνως και μια ρεαλιστική απεικόνιση μιας ολόκληρης εποχής φτώχιας και μετανάστευσης μαζί με όλη την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της από τους ίδιους τους ανθρώπους που τις βίωσαν .

Τον Θανάση τον πρωτογνώρισα σε κάποιο νεανικό πάρτυ των σχολικών χρόνων και βέβαια φοιτητής αυτός τότε της Ιατρικής ήταν αναπόφευκτο να  κάνει εντύπωση στα σχολιαρόπουλα που είμαστε εμείς, αυτός ο μεγαλόσωμος και επιβλητικός μελλοντικός γιατρός.
Επιστρέφοντας από το εξωτερικό, όταν πλέον είχαν περάσει αρκετά χρόνια από τότε, είχα αρκετές φορές την ευκαιρία να τον ακούσω να αφηγείται με μοναδικό τρόπο γοητευτικές ιστορίες και να συζητήσω για διάφορα θέματα  μαζί του  γιατί  ήταν ένας ευφυής και χαρισματικός κοζέρ, που με ήρεμο τρόπο και με χαμηλή φωνή ανέπτυσσε τις απόψεις του επιτυγχάνοντας έτσι τις περισσότερες φορές να πάρει τον συνομιλητή του με το μέρος του .

Σε πλήρη αντίθεση με αυτόν, η αδελφή του Ιωάννα Τζαβάρα-Αγγελοπούλου με δυνατή φωνή και μαχητικό τρόπο θα έλεγε τις απόψεις της και θα τις υποστήριζε μέχρι τέλους. Ήταν και αυτή ένα εξ ίσου χαρισματικό  άτομο. Ήταν ιατρός ενδοκρινολόγος και  είχα την τύχη να υπηρετήσουμε για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα στο ίδιο Νοσοκομείο, ώστε με την συνεχή επαφή μαζί της στην δουλειά, να έχω εκτιμήσει προσωπικά, εκτός από το ήθος της, την εξαιρετική επιστημονική της κατάρτιση, χάρις στην οποία και κατέλαβε τελικά την θέση του Διευθυντού στο Τμήμα Ενδοκρινολογίας, Μεταβολισμού και Σακχαρώδη Διαβήτη, του Γ.Ν. Μελισσίων «Αμαλία Φλέμιγκ»

Πολλές φορές μπαίνοντας στο Νοσοκομείο την έβρισκα στην είσοδο του με το απαραίτητο δυστυχώς τσιγάρο της στο χέρι που τελικά ήταν και αυτό που την οδήγησε στον θάνατο.

Ο Τζαβάρας είχε ξεκάθαρες απόψεις για τα περισσότερα θέματα και προβλήματα που απασχολούν τον σημερινό άνθρωπο αλλά και για την ίδια την ψυχανάλυση.

Σε συνέντευξη του έλεγε σχετικά:

Η ψυχανάλυση ήρθε στο προσκήνιο έπειτα από αιώνες Ιουδαιοχριστιανικής θρησκείας σύμφωνα με την οποία το σεξ, δηλαδή η συνδεδεμένη με το φύλο συμπεριφορά, έπρεπε να είναι απολύτως ελεγχόμενη. Ο Φρόιντ προέβαλλε ότι οι συμπεριφορές οι συνδεδεμένες με το φύλο είναι κάτι που είναι εγγενές στον άνθρωπο από τότε που γεννιέται, και άρα ο άνθρωπος έχει συνδεδεμένες με το φύλο συμπεριφορές από μωρό, πράγμα που τότε προκάλεσε σκάνδαλο. Και σ' αυτό το σημείο θα πρέπει να διευκρινίσω κάτι στην ορολογία. Πρέπει να διαχωρίσουμε τη συμπεριφορά τη συνδεδεμένη με το φύλο, τη φυλετική, sexuelle στα γαλλικά, από τη συμπεριφορά τη συνδεδεμένη με τα γεννητικά όργανα και την αναπαραγωγή, που είναι η γενετήσια, genitale. Η σύγχυση προέρχεται από τη χρήση της λέξης sex στα ελληνικά, το οποίο κανονικά σημαίνει φύλο.

Επίσης δεν έτρεφε ψευδαισθήσεις για το πόσο δύσκολο είναι να καθορίσεις τα θεραπευτικά αποτελέσματα της ψυχανάλυσης:

Είμαστε σε πεδίο μεγάλης ασάφειας, στο οποίο παίζει ρόλο και το φαινόμενο «placebo», το οποίο προσμετράται ακόμη και στα πιο αυστηρά χημικά φάρμακα, φτάνει μεταξύ 30 και 50 τοις εκατό του τελικού αποτελέσματος. Έπειτα υπάρχει επίσης η μετακίνηση του συμπτώματος. Θεραπεύεται κάποιος για φοβία για τα αεροπλάνα, για παράδειγμα, και μετά ενδεχομένως, αρχίζει να φοβάται τις κατσαρίδες...Δεν μπορεί λοιπόν κανείς να μιλάει με βεβαιότητα για τη λεγόμενη επί των δεδομένων στηριγμένη ιατρική (evidence based medicine), η οποία δηλαδή στηρίζει τις θεραπευτικές της αποφάσεις μέσα από μεγάλου βαθμού στατιστικά δεδομένα. Ναι μεν έχει βελτιώσει λίγο την κατάσταση ως προς την δυνατότητα λήψης απόφασης (decision making) του γιατρού, αλλά το πρόβλημα της αξιολόγησης της αποτελεσματικότητας είναι πάρα πολύ σοβαρό. Υπάρχει ένα πρόβλημα σοβαρό εδώ, κι όποιος λέει ότι το έχει λύσει λέει ψέματα ή έχει συμφέροντα. Το όλο θέμα δηλαδή είναι τόσο fake όσο και τα σιλικονάτα στήθη».

  Την υπάρχουσα στην χώρα κρίση, με το ήρεμο πνεύμα που τον διέκρινε, πετύχαινε  να την βλέπει  διαχρονικά, μέσα από την πορεία του ανθρώπου στην Ιστορία:

 « Η κρισιολογία είναι η ραχοκοκαλιά της Ιστορίας. Πάρτε ας πούμε τη Βίβλο. Αν δεν κάνουμε θεολογική ανάγνωση, διαπιστώνουμε συνεχή αναφορά σε κρίσεις. ∆ιαβάστε τις επιστολές του Αποστόλου Παύλου, ειδικά τις Προς Κορινθίους. Η πιο απλή προσέγγιση που µπορούµε λοιπόν να κάνουμε σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα, είναι: Ιδού άλλη µία κρίση! Και το µόνο πράγμα που μπορεί να κάνει ο κοινός θνητός είναι ή να εκπαιδευθεί να “διαβάζει” καταλλήλως κρίσεις, να αντιμετωπίζει δηλαδή τη ζωή ως µια εναλλαγή κρίσεων, µε υφέσεις, ή να νομίζει κάθε φορά ότι του έπεσε ο ουρανός στο κεφάλι, όπως θα έλεγαν και οι Γαλάτες». 

Στην ίδια συνέντευξη η σχέση του με την ζωή είναι συγκεκριμένη και σαφής:

Η απόλαυση της ζωής είναι ότι ζούμε. Η νίκη σε οποιοδήποτε στρατόπεδο δεν είναι τίποτε άλλο από το γεγονός ότι ζούμε. Και βεβαίως ότι ζούµε καλά· το ευ ζην είναι σκοπός, δεν είναι ούτε το πλουτίζειν ούτε τίποτε άλλο. Μπορεί να είναι εξίσου υπέροχο για τον τύπο που μένει σε διαµέρισµα της 5ης Λεωφόρου της Νέας Υόρκης αλλά και για τον άλλον που είναι αυτόνομος και αυτάρκης στο χωριό του, έχει τις τομάτες του, τις πιπεριές του και πέρα βρέχει. Η όποια προετοιμασία συνιστάται στο να ξέρουμε ότι έτσι κι αλλιώς είμαστε ευάλωτοι – που είμαστε, γιατί είμαστε θνητοί, και το µόνο ζώο που ξέρει ότι πεθαίνει είναι ο άνθρωπος»

Το 2002 ο Θανάσης καθώς βρισκόταν σε διακοπές στα Κύθηρα παθαίνει πνευμονία η οποία του προκαλεί πνευμονικό οίδημα με αποτέλεσμα να  τον μεταφέρουν επειγόντως στο Κέντρο Υγείας των Κυθήρων το οποίο ο ίδιος το έχει περιγράψει ως «ένα ξενοδοχείο τρίτης κατηγορίας που μου θύμισε την παρθενική μου νύχτα σε βρόμικο ξενοδοχείο την 1η Απριλίου του 1955 στην Ελασσόνα»

Από εκεί με οξυγόνο τον μεταφέρουν στην Αθήνα και μπαίνει αμέσως στην εντατική μονάδα το Ευαγγελισμού όπου για 5 εβδομάδες βρίσκεται σε καταστολή. Όταν αρχίζει να αποκτά ξανά επαφή με το περιβάλλον περιγράφει ο ίδιος ότι αυτό το διάστημα  ήσαν:

η πιο πλούσια σε παραγωγικές φαντασιώσεις, παραισθήσεις και ψευδαισθήσεις περίοδος, που, λόγω της παιδείας μου, με παρέπεμπαν ευθέως σε παραλήρημα και οργανική ψύχωση».

Το πρώτο πράγμα που ζήτησε από τη γυναίκα του -την επίσης γνωστή ψυχαναλύτρια Ελένη Τζαβάρα- ήταν ένα τετράδιο για να καταγράφει όσα του συμβαίνουν.

Οι σημειώσεις αυτές κατέληξαν στην συγγραφή του βιβλίου τοι «Ταξίδι από τα Κύθηρα»  το οποίο κυκλοφορεί σήμερα σε νέα έκδοση με πολλές προσθήκες.

Ο Γιάννης Μπασκόζος  στο κείμενο του Ο Διάβολος στην Εντατική

περιγράφει με γλαφυρό τρόπο το Καλλιτεχνικό παραλήρημα  που έζησε ο Θανάσης Τζαβάρας τις 105 μέρες στην Εντατική.

Οι φαντασιώσεις του Θ. Τζαβάρα είναι αρκούντως καλλιτεχνικές, ο ίδιος τις παρομοιάζει με το σενάριο της ταινίας «Ηellzapoppin» (1941, Ρotter), όπου σε έναν χώρο που παραπέμπει στην Κόλαση ο Διάβολος συναντάται με τον σερίφη της Αριζόνας (!) ανάμεσα σε άπειρα καλαμπούρια και σκηνές αμιγούς τρέλας.

 Ο Θ. Τζαβάρας διηγείται πώς η ΜΕΘ μετατρεπόταν σε ένα ονειρικό σκηνικό, όπου το νοσηλευτικό προσωπικό αποτελείται από πονηρά πλάσματα, κυρίως τσιγγάνες, με έναν τρομερό αρχηγό που καθοδηγούσε τους πάντες και που στην πορεία έπαιζε και πολιτικό ρόλο. Υπήρχε ακόμα ένας πονηρός δικηγόρος εκ των υστέρων αναγνωρίζει σε αυτόν το πρόσωπο ενός μαθητή του από τα σεμινάρια στου Γουδή- ο οποίος είχε στήσει στο υπόγειο του νοσοκομείου μηχανισμό αντιγραφής των επίσημων εγγράφων του κράτους, υπονομεύοντας τη νόμιμη κυβέρνηση Σημίτη. Φυσικά αυτό το ιλαροτραγικό σκηνικό στον Θ. Τζαβάρα δημιουργεί φόβο και άγχος. Τα παραληρήματα συνεχίζονται και ο ασθενής βλέπει έναν παπά που είναι ταυτόχρονα χριστιανός και μουσουλμάνος και τον μεταφέρει σε ονειρικά μέρη. Ρωτάει τη νοσοκόμα πού τον πάνε, αυτή απλώς χαμογελάει. Όταν συνέρχεται από την καταστολή μέσα στη ΜΕΘ, ακούει αεροπλανάκια να προσγειώνονται στον διάδρομο και νομίζει ότι τον επισκέπτεται ο Αntoine Saint Εxupery, ενώ άλλοτε νομίζει πως βρίσκεται σε ένα πλοιάριο που κόβει βόλτες στη διαδρομή Χαλκίδα- Αιδηψός. Συνεχίζουν να τον πολιορκούν πολιτικές φαντασιώσεις ότι μια παγκόσμια τεχνοκρατική συνωμοσία ελέγχει όλον τον κόσμο κτλ. 

Ο Θ. Τζαβάρας καταγράφει επίσης τις αντιδράσεις φίλων και συγγενών, όπου στην προσπάθειά τους να εφεύρουν αντιφοβικά ενεργήματα καταφεύγουν στις εκκλησιές και στα ξωκλήσια, ανάβουν κεράκια σε κάθε ερημιά, κάνουν δεήσεις, επικαλούνται ζωντανούς κρυστάλλους, ρέικι και άλλα μαγικά και εξωτικά τερτίπια για να παρακαλέσουν μια ανώτερη δύναμη να τον προστατέψει από το κακό. Παρατηρεί επίσης ότι οι φίλοι του επιστήμονες προσπαθούν να εξηγήσουν την περίπτωσή του με ψυχοσωματικές ή ψυχαναλυτικές θεωρίες και αυτός, ένας ψυχαναλυτής, τους οικτίρει. 

Με πλήρη αυτογνωσία για τον θανάσιμο κίνδυνο που διέτρεξε η ζωή του αισθάνεται την ανάγκη να αποδώσει τα εύσημα σε όσους συνέβαλαν στην διάσωση του :

«Πρώτον, σώθηκα από την επιστήµη. Εγινε ό,τι έγινε το 2002· αν ήταν µόλις 20 χρόνια πριν, απλώς θα είχα πεθάνει.

∆εύτερον, µε έσωσε ένα κρατικό σύστηµα και ένας παλιός µου φίλος, ο Μπάµπης Ρούσσος, µε µια οµάδα που πετούσε.

Τρίτον, σώθηκα επειδή µε αγαπούσαν οι δικοί µου. Με επηρέασε καταλυτικά αυτή η ιστορία. Οταν έρχεσαι από “µακριά”, αντιλαµβάνεσαι τη µαταιότητα των πραγµάτων. All we need is love». 

Η περιπέτεια αυτή της υγείας του ενώ άφησε άθικτο το μυαλό του  άφησε τα σημάδια της στο σώμα του με αποτέλεσμα η  υγεία του να χειροτερέψει  σημαντικά εδώ και ένα χρόνο τουλάχιστο, γεγονός που οδήγησε τελικά στην αναπόφευκτη και μοιραία κατάληξη.

Για ανθρώπους σαν κι αυτόν δεν έχουν θέση τα τετριμμένα λόγια που εκφέρονται σε αυτές τις περιπτώσεις.

Είμαι σίγουρος ότι και ο ίδιος, άνθρωπος που αγαπούσε ιδιαίτερα το χιούμορ και διακρινόταν γι΄αυτό,θα προτιμούσε να τον αποχαιρετήσουν τα ευρηματικά σκίτσα με τον Χάρο,του αγαπημένου του ΑΡΚΑ,για τον οποίο έχει γράψει:

... ο ΡΑΙΖΕΡ*, μας εγκατέλειψε διαβεβαιώνοντας μας οτι νοιώθει μιά χαρά και οτι πηγαίνει πεζή στο νεκροταφείο περπατώντας με το φέρετρό του, είναι τότε που καταλάβαμε πως αν ο Φρόυντ δεν είχε ανακαλύψει την Ψυχανάλυση, θα την είχανε εφεύρει κάτι τύποι σαν τον Ραιζέρ, σαν τον Κονκ ή τέλος πάντων σαν τον Αρκά.

* Το σκίτσο του ΡΑΙΖΕΡ που αναφέρει, υπάρχει στο ποστ μου

REISER-ΟΓΕΛΟΙΟΓΡΑΦΟΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΘΕΩΡΟΥΣΕ ΤΙΠΟΤΑ ΙΕΡΟ ΚΑΙ ΟΣΙΟ 

Στο παρακάτω βίντεο ο Θανάσης Τζαβάρας μιλάει σε ημερίδα με τίτλο Πέραν από τα φύλα: ζητήματα ισότητας γονέων στην ανατροφή των παιδιών, και αναπτύσσει το θέμα: Η επιμέλεια των επιμελητών.

Επισης ένα ενδιαφέρον κείμενο του με θέμα «Φασισμός και Ψυχιατρική. Περί συνυπευθυνότητας και συνενοχής». Aπό τα «Τετράδια Ψυχιατρικής», Νο 47, 1994, υπάρχει εδώ.

ΠΡΟΣΘΗΚΗ 4-2-2016

Ένα σημαντικό κείμενο με τίτλο:

Για τον Θανάση Τζαβάρα:Γενναιότητα στη ζωή, για τη ζωή

δημοσίευσε στην Εποχή ο Μάκης Κουζέλης, Καθηγητής Επιστημολογίας και Κοινωνιολογίας της Γνώσης, Πανεπιστήμιο Αθηνών

ΠΡΟΣΘΗΚΗ 9-2-2016

Στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της 7-2-2016 δημοσιεύτηκε ένα ενδιαφέρον άρθρο του ψυχιάτρου, ψυχαναλυτή Αθανασίου Αλεξανδρίδη με τίτλο:

Θανάσης Τζαβάρας, ο εμπνευστής

Επίσης στο tvxs οι Δημήτρης N. Πλουμπίδης ψυχίατρος και Κώστας Πόταγας νευρολόγος δημοσίευσαν ένα κείμενο τους με τίτλο:

Αποχαιρετώντας τον Θανάση Τζαβάρα