ΤΟ ΡΟΛΟΪ ΤΟΥ ΕΛΓΙΝ-ΟΤΑΝ Η ΑΘΗΝΑ ΔΙΕΘΕΤΕ ΤΟ ΔΙΚΟ ΤΗΣ ΜΠΙΓΚ ΜΠΕΝ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ!

Το Μπιγκ Μπέν, ο γνωστός πύργος με το ρολόι στο Λονδίνο, εγκαινιάστηκε στις 10 Απριλίου 1858.

Όμως η Αθήνα διέθετε ένα αντίστοιχο πύργο με ρολόι από το 1814! 

Βέβαια δεν είχε το ύψος του Μπίγκ Μπέν που είναι  ο τρίτος ψηλότερος πύργος με ρολόι στον κόσμο .

Το  ρολόι της Αθήνας ήταν μια δωρεά του Λόρδου Έλγιν (1766 – 1841) στην πόλη, ίσως για να εξιλεωθεί για την κλοπή των μαρμάρων του Παρθενώνα, ιδίως μετά την κατακραυγή που είχε προκαλέσει αυτή στην Αγγλία.

Στο ποίημα του "Η κατάρα της Αθηνάς" ο ιδιαίτερα δημοφιλής εκείνα τα χρόνια ποιητής Λόρδος Μπάιρον 1811 έγραφε το 1811  ότι η θεά Αθηνά απευθυνόμενη σε αυτόν έλεγε για τον Έλγιν :

«Είδον εκπνεούσας πλείστας τυραννίδας, διέφυγον τον όλεθρον των Οθωμανών και την καταστροφήν των Βανδάλων, αλλ’ η πατρίς σου μοι στέλλει έναν εχθρόν χείρονα Βανδάλου και Μωαμεθανού».

Ο ίδιος δε για να αθωώσει τους Βρετανούς από την κατάρα της Αθηνάς, μιας και ο Έλγιν είχε σκωτσέζικη καταγωγή, έγραψε τους στίχους:

 «Αιδώς Καληδονία, ότι είχες τοιούτον υιόν!

Αγγλία χαίρου ότι δεν ήτο τέκνον σου!»

Ένα λατινικό επίσης επίγραμμα χαραγμένο στον τοίχο του Ερεχθείου, που αποδίδεται στον λόρδο Βύρωνα γράφει:

Quod non fecerunt Goti hoc fecerunt Scoti!

δηλαδή:

 Ό,τι δεν έκαναν οι Γότθοι το έκαναν οι Σκώτοι!

Το ρολόι ήταν το πρώτο μηχανικό ρολόι που απέκτησε η Αθήνα και ήταν κατασκευασμένο στο Λονδίνο. Οι δημογέροντες των Αθηνών κατασκεύασαν ένα πύργο μετρίου ύψους στην παλιά αγορά της πόλης και το εγκατέστησαν σε αυτόν. Το ρολόι Έλγιν όπως το ονόμαζαν, ήταν στην πραγματικότητα 4 ρολόγια ένα για την κάθε όψη του πύργου.
Βρισκόταν κοντά στην διασταύρωση Αιόλου και Ανδριανού στο παζάρι της Πλάκας (πάνω παζάρι) δίπλα από την εκκλησία Μεγάλη Παναγία  στον σημερινό χώρο που περιλαμβάνεται μεταξύ των οδών Αιόλου, Ανδριανού, Δεξίππου, Άρεως και Πανδρόσου.

Είναι το νούμερο  8 στον χάρτη του  1862.
Επίσης με το κόκκινο βέλος στον χάρτη των παζαριών των χρόνων της Τουρκοκρατίας. (Από το βιβλίο του Ι. ΤΡΑΥΛΟΥ «ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΙΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ»)

Η περιοχή αυτή που σήμερα έχει ανασκαφεί από το 1890,αποτελούσε κεντρικό σημείο της τότε Αθήνας, που ήταν, πριν την έναρξη της επανάστασης, μια γραφική πόλη περίπου 12.000 κατοίκων και 2.200 σπιτιών.

Στον πύργο,όπως διαβάζουμε στο ΕΜΠΡΟΣ της 29-8-1925 ,είχε εντοιχιστεί η αναθηματική πλάκα: 

« Ο Θωμάς κόμης δε Έλγιν δώρον δέδωκε τοις Αθηναίοις ωρολόγιον, ο δε Δήμος Αθηναίων και οι πολίται ήγειραν και έστησαν εν έτει σωτηρίω 1814»

Η σπασμένη σήμερα μαρμάρινη επιγραφή έχει διασωθεί και βρίσκεται στο Μουσείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας που στεγάζεται στο κτήριο της Παλαιάς Βουλής.

Γράφει στα λατινικά:

THOMAS COMES DE ELGIN

ATHENIEN HORAL DD

SP Q.A. EREX COLLOC

A.D MDCCCXIV

Τα παραπάνω σήμαιναν :

TOMAS COMES DE ELGIN ATHENIENIBUS HOROLOGIUM DONUM DEDIT SENATUS POPULUS QUE ATHENIENSIUM EREXIT COLLOCAVIT ANNO DOMINI MDCCCXIV.

Βέβαια η δωρεά του Έλγιν δεν άμβλυνε τα συναισθήματα όσων ήσαν αντίθετοι στην κλοπή των μαρμάρων του Παρθενώνα  και το  1817 όταν ο Άγγλος περιηγητής χιλίαρχος Robert Finch, επισκέφτηκε την Αθήνα έγραψε ένα αναθεματικό επίγραμμα  που απαντούσε στην επιγραφή του Έλγιν ως εξής (σε μετάφραση στην  καθαρεύουσα της εποχής, όπως δημοσιεύτηκε   στην «Εφημερίδα» της 11ης Αυγούστου του 1884):

«Δῶρον Ἀθηναίοις ἐπίτηδες ἔδωσε κάκιστος,

 Κλέπτης ὃς σεμνᾶς δῶμ᾽ ἐσύλησε θεᾶς,

Τοῦ γὰρ ἀναιδείας αἰώνιον ἐστὶ τροπαῖον

Πύργος, ὅπου στήκει σήματα λαμπρὰ χρόνου·

Ὡρῶν γὰρ ποσάκις λιγύφθογγος ἀκούεται αὐδή,

 Δή τότ᾽ ἀναμνήσει ἔργ᾽ ἀθέμιτα Σκότου. αωιζ´»

και σε μετάφραση

«Δῶρο στοὺς Ἀθηναίους ἀπὸ πονηρία ἔδωσε ὁ κάκιστος

 κλέπτης, ὁ ὁποῖος τῆς σεπτῆς θεᾶς τήν κατοικία σύλησε·

 τῆς ἀναισχυντίας του αἰώνιο τρόπαιο εἶναι

ὁ πύργος ὅπου εἶναι ἱδρυμένα τὰ λαμπρὰ σημάδια τοῦ χρόνου·

ὅσες φορές ἀκούγεται ὁ γλυκὸς ἦχος τῶν ὡρῶν

τόσες θὰ θυμίζει τὰ ἀνόσια ἔργα τοῦ Σκότου. 1817»

(Το πρωτότυπο και η μετάφραση στο. Πετράκος, «Ρολόγια τῆς Ἀθήνας», σ. 68),

Σε άλλο δε επίγραμμα αναφέρεται:

Θησαυρούς αιωνιότητας άρπαξε ο Σκωτσέζος, αλλά σας έδωσε το ρολόι, που δείχνει πιστά το λεπτό αντί για τις χιλιετηρίδες. Κοιτάξτε προς τα πάνω, Έλληνες, μήπως είναι ώρα ν᾽ απαιτήσετε πάλι, ό,τι η μεγαλοφυΐα του Φειδία δεν δημιούργησε για τη Βρεταννία.

Όμως το ρολόι της Αθήνας δεν ήταν το πρώτο που χάριζε στην Ελλάδα ο Έλγιν!

Το 1803 είχε χαρίσει στην Λιβαδειά ένα άλλο ρολόι για να μην τον εμποδίσουν οι ντόπιοι κοτζαμπάσηδες και αγάδες στις ανασκαφές του Μαντείου του Τροφωνίου!

Ο Πύργος που τοποθετήθηκε το ρολόι είχε χτιστεί στα χρόνια της Φραγκοκρατίας και χρησίμευε ως πυρσός.

Ο πύργος, φαίνεται επίσης από την πλευρά των Aέρηδων σε γκραβούρα του 1839 του Christian Wedseltoft.

Στην παρακάτω φωτογραφία(1865-70), σε μεγέθυνση από την επομένη , φαίνεται το ρολόι από την μεριά της Ακρόπολης.

Κάτω- Σε  πανοραμική λήψη, γύρω στο 1875, που αποδίδεται στους Πέτρο Μωραΐτη ή Félix Bonfils διακρίνεται μπροστά  από την Μητρόπολη η εκκλησία της Παναγίας Γρηγορούσας και στα αριστερά  ο πύργος του ωρολογίου του Έλγιν .

Οι  επόμενες φωτογραφίες η μεν  κοντινή λήψη είναι του 1871 και η άλλη από το Μοναστηράκι και φαίνεται μπροστά η παλιά εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Αθήνας και το τζαμί Τζισταράκη.

Κατά κάποια ανεπιβεβαίωτη πληροφορία εφημερίδος της εποχής, το αρχικό ρολόι του Έλγιν καταστράφηκε κατά τον αγώνα του 1821. Tο αντικατέστησε ένα νέο πανομοιότυπο ρολόι, δωρεά του φιλέλληνα βασιλέα της Βαυαρίας, και πατέρα του Όθωνα, Λουδοβίκου. Το νέο ρολόι λειτούργησε στη θέση του στον πύργο από το 1839.

Η παλιότερη  απεικόνιση του ρολογιού του Έλγιν είναι το αρχικό σκίτσο του L. Köllnberger (1811-1892), αξιωματικού  του βαυαρικού στρατού και μέλους του βαυαρικού αγήματος που ακολούθησε τον Όθωνα στην Ελλάδα. Το 1833 ο Köllnberger  μετετάχθηκε στην Βασιλική Ελληνική υπηρεσία και υπηρέτησε ως ανθυπολοχαγός του 6ου Ελληνικού Τάγματος πεζικού μέχρι το 1838.

Ο πύργος μετά την απελευθέρωση χρησίμευε και σαν φυλακή και στην κορυφή του διέμενε ο χορδιστής του ρολογιού.

Την νύκτα  της 8ης προς 9η Αυγούστου του 1884 ο πύργος και το ρολόι καταστράφηκαν στην μεγάλη πυρκαγιά  που έκαψε όλη την Παλιά Αγορά της Αθήνας με τα 100 ξύλινα καταστήματα και την Μεγάλη Παναγία.

Η «Εφημερίς» της Πέμπτης 9ης Αυγούστου του 1884 του Δημητρίου Κορομηλά αναφέρει κατά λέξη τα εξής:

«… Εκάη δε και το μέγα εν αυτή ωρολόγιον, το οικοδομηθέν υπό του λόρδου Ελγίνου και όπερ ελειτούργησεν μέχρι και της δευτέρας ώρας παρά δύο λεπτά της νυκτός ταύτης.

Το θέαμα του καιομένου πύργου του ωρολογίου ήτο καταπληκτικόν, η δε αντανάκλασις των φλογών επί των κωδωνοστασίων και του θόλου της Μητροπόλεως και επί της Ακροπόλεως παρίστα θέαμα εξαίσιον. Περί την 2 και ένα τέταρτον αι τέσσαρες εξωτερικαί πλάκαι του ωρολογίου είχον ήδη καή, εφαίνετο δε ο μηχανισμός αναμέσον των φλογών και αι δοκοί, αίτινες υπεστήριζον αυτόν…».

Και την επομένη Παρασκευή 10 Αυγούστου έγραφε:

«Το ωρολόγιον τούτο ήτο ο γνώμων προς ον εκανόνιζον οι Αθηναίο τα ωρολόγιά των και ο ήχος αυτού ηκούετο ευκρινώς και από των αποτάτων της πόλεως τμημάτων εν ώρα νυκτός και ηρεμίας…».

Μετά τη μεγάλη πυρκαγιά το τετράγωνο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού ήταν ένας σωρός από καμένα ερείπια. Η πυρκαγιά αυτή ελευθέρωσε τον αρχαιολογικό χώρο και άρχισαν αμέσως ανασκαφές, που έδωσαν, σύμφωνα με τη συγγραφέα Λίζα Μιχελή (1984, σελ. 156) και τη «χαριστική βολή» στον πύργο του Ρολογιού των Αθηνών, που έστεκε στην περιοχή σαν «υπερμεγέθης καπνοδόχη», με κατεστραμμένη και την εσωτερική σκάλα του. Στα Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας του 1885 αναφέρεται η «Καθαίρεσις του Πύργου του Έλγιν» και περιγράφεται η κατάσταση της οικοδομής: «Διερρωγυίας εκ του Πυρός…».

Στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο εκτός από την επιγραφή του Έλγιν έχουν διασωθεί και οι 4 σιδερένιοι δείκτες του ρολογιού.

Τέλος αντιγράφω από εδώ για τους Μάγκες του Ρολογιού.

Το ρολόι του Έλγιν υπήρξε για πολλά χρόνια το ορμητήριο και το καταφύγιο για ρακένδυτους, φτωχόπαιδα, αλήτες, άστεγους και άλλα χαμίνια της γειτονιάς, που έμειναν γνωστοί ως οι «μάγκες του ρολογιού». «Εις τους περί τον πυργίσκο του Ωρολογίου στενούς και βορβορώδεις δρομίσκους ελίμναζον παιδία μέχρι εφήβων και νεανίσκων, ημίγυμνα, με τας σάρκας διαφαινομένας δια μέσου μόλις συγκρατουμένων ρακών, ρυπαρά, εκ γενετής άπλυτα, ασκεπή και γυμνόπαιδα, άεργα, με το στόμα πλήρες βωμολοχιών και βλασφημιών, αναιδώς καπνίζοντα, αποζώντα εκ της τύχης, έχοντας δοσολοψίας με την αστυνομία», έγραφε ο κοσμήτορας των σχολών Αριστοτέλους Κουρτίδου. Για να καταφέρουν να κερδίσουν λίγα χρήματα έκαναν διάφορες δουλειές του ποδαριού ή επαγγέλματα όπως λούστροι και εφημεριδοπώλες. Για μία πεντάρα ή και λιγότερο μετέφεραν τα ψώνια κάποιου στο σπίτι του και έτσι απέκτησαν και το παρατσούκλι «οψοκομιστές». Αρκετοί από αυτούς πάντως το μόνο που έκαναν για να κερδίζουν χρήματα ήταν να κλέβουν τους εμπόρους ή όσους επισκέπτονταν την Παλιά Αγορά. Άλλοι εξασφάλιζαν ένα πιάτο φαγητό πλένοντας τα καζάνια του παρακείμενου στρατώνα και πήγαιναν για ύπνο όπου έβρισκαν. Συχνά η διάθεση που είχαν οι μάγκες του ρολογιού ήταν επιθετική προς τους διερχόμενους, οι οποίοι υπέφεραν από τη δράση τους. Είχαν μάλιστα και δική τους διάλεκτο. Για παράδειγμα, το κεφάλι το περιέγραφαν με τη φράση «Δόξα Πατρί», που είναι το κούτελο το οποίο δείχνει ο ιερέας με τα δάκτυλα, όταν λέει τη φράση «δόξα Πατρί και υιώ και αγίω πνεύματι αμήν». «Πατούμενα» έλεγαν τα παπούτσια....

Το 1863, ο περιβόητος αστυνομικός διευθυντής Δημητριάδης οργάνωσε επιχείρηση για να τους απομακρύνει από την Αγορά. Όταν τους έπιασε το πρώτο που έκανε ήταν να τους κρεμάσει στο αριστερό χέρι μια ταμπέλα που έγραφε «εκ τενεκέ», ενώ τους έδωσε καινούργια και καθαρά ρούχα για να μην δείχνουν ρακένδυτοι. Ο Δημητριάδης τους κατέγραψε έναν – έναν σε ειδικό κατάλογο και τους έβρισκε δουλειές ως οψοκομιστές. Οι μάγκες του ρολογιού ήταν η αφορμή για να ιδρυθεί η «Σχολή Απόρων Παίδων του Παρνασσού», βοηθώντας τους περισσότερους από αυτούς να βρουν το δρόμο τους και να προοδεύσουν στην κοινωνία....

Πολλά στοιχεία και κομμάτια κειμένου έχουν παρθεί από τις παρακάτω πηγές:

-Πώς βγήκε η φράση «Δόξα Πατρί» και τι σχέση έχει με το ρολόι του Έλγιν στην Παλιά Αγορά;... [mixanitouxronou.gr]

-2 The first mechanical clock of Athens - ResearchGate  Σε Word έχει το δυο παρακάτω κείμενα:

17th Century Physics Beliefs and the first mechanical clock of Athens Theodossiou, E. et. al.Department of Astrophysics-Astronomy and Mechanics, School of Physics, University of Athens

και

Οι αντιλήψεις της Φυσικής τον 17ο αιώνα και οι σχέσεις τους με το πρώτο μηχανικό ρολόι της Αθήνας. Θεοδοσίου Στράτος και Καλύβα Εύη Τομέας Αστροφυσικής-Αστρονομίας και Μηχανικής Τμήμα Φυσικής- Πανεπιστήμιο Αθηνών

-https://www.flickr.com/photos/athens_greece/9513355356/in/photostream/